Tkibuli Region Municipality Gelati Public School

სსიპ ტყიბულის მუნიციპალიტეტის სოფელ გელათის საჯარო სკოლა ჰუმანიტარული კათედრა

 Department of humanities 
სასკოლო საგნობრივი
კონფერენცია

Conference

ყველაფერი ქართული ენისა და დამწერლობის შესახებAll abaut georgian written language

7 ივნისი,  20127^th june, 2012

პ რ ო გ რ ა მ ა

P R O G R A M M E

 გელათი

GELATI

სამუშაო გრაფიკი

7 ივნისი, 2012

14.00 - კონფერენციის გახსნა

14.10 - მოხსენებები

16.00 - ლანჩი

რეგლამენტი: მოხსენებისთვის - 10 წთ. დისკუსიისთვის - 5 წთ.

Conference Schedule

                                                7^th june, 2012

14.00 - Opening of the Conference

14.10 – The Reports

16.00 – Lunch

Time limit: Presentations - 10 minutes; Discussions – 5 minutes

14.00 - კონფერენციის გახსნა

სოფელ გელათის საჯარო სკოლა, მეორე სართული, რესურსცენტრი

ელისო მაწკეპლაძე - გელათის საჯარო სკოლის სერტიფიცირებული მასწავლებელი

ასმათ დათიაშვილი - გელათის საჯარო სკოლის სერტიფიცირებული მასწავლებელი

14.00 – Opening of the Conference

Eliso Matskepladze - Tkibuli Region village Gelati Public school, a certified teacher of Georgian language and literature.

Asmat Datiashvili - Tkibuli Region village Gelati Public school, a certified teacher of English Language and Literature

სამუშაო ენა: ქართული, ინგლისური

Language: Georgian, English

1.       ქართული ენა - ქართველი ერის საერთო ეროვნული, საქართველოს სახელმწიფო ენა.  ქართული ენის ადგილი მსოფლიო ენათა სისტემაში ცოტნე ტყაბლაძე - გელათის საჯარო სკოლის  მეთერთმეტე კლასის მოსწავლე.Georgian as a national language,its role and importance among other languages all over the world.-Cotne Tkabladze-Gelati Public School.

2.       ქართველური ენები -Georgianl language                                                                                           თამარ კეზევაძე - გელათის საჯარო სკოლის  მეთერთმეტე კლასის მოსწავლე-Tamar Kezevadze-Gelati Public School.

3.       ქართული სალიტერატურო ენა და დიალექტები-Georgian Literary Language and Dialects. თამარ მაწკეპლაძე - გელათის საჯარო სკოლის  მეთერთმეტე კლასის მოსწავლე-Tamar Matskepladze- Gelati Public School.

4.       ქართული დამწერლობის წარმოშობა. ქართული დამწერლობის განვითარების საფეხურები-Origin of The Georgian Alphabet and stages of its Developement .მარინა იდაძე - გელათის საჯარო სკოლის  მეთერთმეტე კლასის მოსწავლე-Marine Idadze-Gelati Public School

5.       ქართული ენის უძველესი წერილობითი ძეგლები-The Oldest Written Monuments. ილია კეზევაძე - გელათის საჯარო სკოლის  მერვე  კლასის მოსწავლე-Ilia Kezevadze- Gelati Public School.

6.      რა ენა წახდეს, ერი დაეცესო -  ანა იდაძე - გელათის საჯარო სკოლის მეათე კლასის მოსწავლე - If you  lose your National Language your nationality will be lost as well – Ann Idadze - Gelati Public School

1. ქართული ენა - ქართველი ერის საერთო ეროვნული, საქართველოს სახელმწიფო ენა,                                      ქართული ენის ადგილი მსოფლიო ენათა სისტემაში

ცოტნე ტყაბლაძე - სსიპ ტყიბულის მუნიციპალიტეტის სოფელ      გელათის საჯარო სკოლის   მეთერთმეტე კლასის მოსწავლე

თემის ხელმძღვანელი - ელისო მაწკეპლაძე

ენა ყველაზე წმინდა საუნჯეა, ის საღვთო რამ არის, ,,მაგას             კაცი ცოდვილის ხელით არ უნდა შეეხოს’’ (ილია).

ენა ხალხის წიაღში შექმნილი, უხსოვარ დროიდან მრავალი თაობის რუდუნებისა და უსაზღვრო სიყვარულით ნასაზრდოები ფენომენია, რომელშიც გაცხადებულია ერის სულიერი და მატერიალური ცხოვრების ისტორია.

ქართული ენა უძველესი, უმდიდრესი, უაღრესად განვითარებული და დიდი სამწერლობო ტრადიციის მქონე საერთო ეროვნული ენაა, რომელსაც საპატიო ადგილი უჭირავს მსოფლიოში არსებულ რამდენიმე ათას ენათა  შორის.

 ქართული ძველი დამწერლობის მქონე ენაა (უძველესი წარწერები V საუკუნეს განეკუთვნება). ქართული სალიტერატურო ენა წარმოადგენს საქართველოს სახელმწიფო ენას და ქართველთა კულტურული, ეროვნული და სახელმწიფოებრივი ერთობის ნიშანს. ქართული სახელმწიფო ენის კულტურული მემკვიდრეობა მსოფლიო კულტრის საგანძურს წარმოადგენს.

მშობლიური ენისადმი ქართველი კაცის დამოკიდებულება კარგად ჩანს ლეგენდებსა და თქმულებებში. კერძოდ, ,,ქართლის ცხოვრება’’ მოგვითხრობს, რომ სპარსეთის მეფემ, ბარამმა, დაიპყრო ასურეთი, ბაბილონი, მოხარკედ გაიხადა ბერძნები და ქართველები.  აირია ქართლში ყველაფერი, ერთმანეთში აირია სომხური, ასურული, ებრაული, ბერძნული და ქართული ენები. ამ ენებზე საუბარი კი იცოდნენ ქართველმა მეფეებმა, მაგრამ ისინი ეძებდნენ გამოსავალს, რათა გადაერჩინათ ქართული სიტყვა, ქართული ენა. მათ იცოდნენ, რომ ერს  არსებობისათვის უპირველესად ენა სჭირდება...

იგივე ,,ქართლის ცხოვრება’’ გვაწვდის ინფორმაციას, რომ ქართული ენა სახელმწიფო ენად გამოცხადდა მეფე ფარნავაზის დროს,  დაახლოებით 2300 წლის წინათ.  ამის შემდეგ მთელ საქართველოში მართვა-გამგეობა და საქმის წარმოება მხოლოდ ქართულად სრულდებოდა.  მანვე შექმნა ქართული ანბანი და მწიგნობრობა. ,,და ესე ფარნავაზ იყო პირველი მეფე ქართლსა შინა ქართლოსისა ნათესავთაგანი. ამან განავრცო ენა ქართული, და არღარა იზრახებოდა სხუა ენა ქართლსა შინა თვინიერ ქართულისა და ამან შექმნა მწიგნობრობა ქართული’’.

ცნობილი ჰაგიოგრაფი მწერლის გიორგი მერჩულეს ,,გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში’’  ვკითხულობთ, რომ მეათე საუკუნეში ქართული ენა სახელმწიფოებრივი სტატუსით სარგებლობდა, საეკლესიო რიტუალები ქართულად სრულდებოდა. ,,ქართლად ფრიადი ქუეყანაი აღირაცხების, რომალსაცა  შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვაი ყოველი აღესრულების’’.

ქართული ენის სწორუპოვარი სადიდებელია იოანე ზოსიმეს ,,ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი’’,  რომელიც მეათე საუკუნეშია დაწერილი,  თუმცა მკვლევარები თვლიან, რომ საგალობელი მეათე საუკუნეზე ბევრად ადრე უნდა შექმნილიყო, ხოლო იოანე ზოსიმე მხოლოდ გადამწერია. 

ამ ქების ძირითადი ელემენტებია:

1.      ქართული ენა მხსნელია - ,,დამარხულ არს ენაი ქართული დღემდე მეორედ მოსვლისა, მისისა, საწამებლად. რაითა ყოველსა ენასა ღმერთმან ამხილოს ამით ენითა... ყოველივე საიდუმლო ამას ენასა შინა დამარხულ არს’’.

2.      ენა შემკული და კურთხეული ღირსია დავაყენოთ ბერძნული ენის გვერდით. ქართული ენა ისეთივე თანასწორია ბერძნული ენისა, როგორც იყვნენ ნინო და ელენე, რომელთაგანაც პირველმა უქადაგა სახარება ქართველებს, მეორემ კი - ბერძნებს. ქართული და ბერძნული ენები დებია, ვითარცა  მართა და მარიამი.

3.      მაცხოვარი ქვეყნიერების მეორედ მოსვლის შემდეგ ქართულ ენაზე განიკითხავსო. ქართული ენა ,,მოელის დღესა მას მეორედ მოსვლისა უფლისასა’’.

შუა საუკუნეებში იქმნებოდა ლეგენდები ქართული ენის სასწაულმოქმედი ძლიერების შესახებ. დიდი მოღვაწე და მთარგმნელი, ექვთიმე მთაწმინდელი ყმაწვილობიდან საბერძნეთში იზრდებოდა და ქართული მთლად დავიწყებოდა. მძიმე სასიკვდილო სენით შეპყრობილი ქართული სიტყვის სასწაულმა განკურნა. სასიკვდილო აგონიაში მყოფს სენაკში ღვთისმშობელი გამოეცხადა, ხელი მოჰკიდა და ქართულად უთხრა: ,,არარაი არს ვნებაი  შენ თანა, აღდეგ, ნუ გეშინინ და ქართულად ხსნილად უბნობდი’’. იმ ღამეს წამოდგა ექვთიმე და,  მანამდე თუ  ძლიერ  უჭირდა ქართულად ლაპარაკი, დაიწყო  ქართულად გამართულად საუბარი.

დიდმა დავით აღმაშენებელმა მარტო ხმლით კი არა, გონივრული პოლიტიკით შეკრა და გააძლიერა საქართველო. როგორც ცნობილია, მან 40000 ყივჩაღი ჩამოასახლა საქართველოში და საოცარია, რომ  ქართულმა ენამ ძირითადი ადგილი დაიჭირა  მათ მეტყველებაში,  მათი ენის ნაკვალევიც კი არ დარჩა ჩვენში. 

Georgian  Language

(Cotne  Tkabladze-11^th Grader)

Language is the phenomenon which always carries the great history of a nation’s spiritual and material life. Georgian is a highly developed language, with its amazing traditions. It takes the honorable place among the world’s languages. Georgians always respected their national language and it is clearly shown in different legends. According to the “Kartli Life,” a historical book about Georgia, the Persian king Rabam invaded Greece, Georgia, Assyria and Babylonia; as a result, there was a mixture of these languages in Kartli. Georgian kings spoke these languages, but they wanted to save Georgian words and the Georgian Language because they knew that to save their nation first they had to save their national language. ”Kartli Life” also states, quite importantly, that Georgian became the state language about 2300 years ago during the reign of king Parnavaz, who developed Georgian and it became the only state language in Kartli. The tenth century Hagiography writer Giorgi Merchule in his book “Grigol Khandzteli’s life” wrote that services in churches were held in Georgian. Ioane-Zosime's best known hymn "Praise and Exaltation of the Georgian Language” is supposed to be written earlier .It glorifies the Georgian language and its unique mission. Ioane Zosime preached, “Buried is the Georgian language as a martyr until the day of the Messiah’s second coming, so that God may look at every language through this language. And so the language is sleeping to this day. And in the Gospels this language is called Lazarus… And every secret is buried in this language and this language, beautified and blessed by the name of the Lord, humble and afflicted, awaits the day of the second coming of the Lord…”.The amazing legends were written in the middle ages. One of them is about a great Georgian translator Mtatsmindeli who grew up in Greece and could hardly speak Georgian. He was sick to death but treated by Georgian language. He was dying of agony in his room when suddenly he saw the Virgin who took his hand and said that he was treated and could speak only Georgian.  That night Mtatsmindeli   got up treated and he started speaking Georgian.

     King David The Builder was not only a powerful fighter, but a very clever politician who tried to keep Georgia’s strength and settled 40 000 Kivchags people in the country. It is amazing that Georgian played the main role and became their national language.

2.  ქართველური ენები

თამარ კეზევაძე - სსიპ ტყიბულის მუნიციპალიტეტის სოფელ გელათის საჯარო სკოლის მეთერთმეტე კლასის მოსწავლე

თემის ხელმძღვანელი:  ელისო მაწკეპლაძე

საერთო წარმოშობის ენები ენათა ოჯახს ქმნიან.  ამგვარ ოჯახებში გაერთიანებულ ენებს მონათესავე ენები ეწოდება. ენათა ნათესაობას ადგენენ ისტორიულ-შედარებითი მეთოდით. მსოფლიოში არსებობს რამდენიმე ენათა ოჯახი (მაგ: ინდოევროპული, სემიტური, თურქულ-ალთაური...).

საინტერესოა, რომელ ოჯახს განეკუთვნება ქართული ენა.

 ჰეროდოტე (V ს. ძვ. წ.) ქართულ ენას ეგვიპტურთან აკავშირებდა. არსებობდა სხვადასხვა მოსაზრებებიც. მეცნიერებაში წამოყენებულია შეხედულება ქართული ენის გენეზისური კავშირის შესახებ წინააზიისა და შუამდნიარეთის ძველი ცივილიზაციის ენებთან – ურარტულთან, ჰურიტულთან, ხეთურთან, ელამურთან, შუმერულთან, პელაზგურთან... ყველა ეს ენა დღეს მკვდარი ენაა.

ქართულ ენას გენეტიკურად უკავშირებენ ბასკურ ენას. ესაა ერთადერთი ენა, სავარაუდოდ, ქართული ენის მონათესავე ენათა შორის, რომელიც არ არის კავკასიაში. ბასკეთი პირინეის ნახევარკუნძულზეა; ორი მესამედი ბასკებისა ცხოვრობს ესპანეთში, ერთი მესამედი – საფრანგეთში.

ბასკურ-ქართული ჰიპოთეზა 2 საუკუნეზე მეტ ხანს ითვლის. ამ ჰიპოთეზამ  განსაკუთრებით მეოცე საუკუნეში მოიპოვა პოპულარობა. მრავალი კითხვა იჩენს თავს ამ საკითხის განხილვისას. უპირველესად, ასე დაშორებულ ტერიტორიებზე როგორ მოხვდნენ მონათესავე ენები. არსებობს სხვადასხვგვარი ახსნა. ფაქტი ერთია: აშკარაა მსგავსება ენობრივი თვალსაზრისით   და არა მხოლოდ ენობრივი...

   XIX ს-ში ქართულის დაკავშირება  სცადეს ევროპულ ენებთან. მიუხედავად იმისა, რომ ევროპელი მეცნიერები (მარი ბროსე, ფრანც ბოპი...) სერიოზულად ცდილობდნენ ამ თვალსაზრისის დასაბუთებას,  ევროპაშივე გაჩნდა აზრი ქართული ენის განკერძოებულობის შესახებ.

1864 წელს ფრიდრიხ მიულერმა გამოაქვეყნა ნაშრომი, რომელშიც ასაბუთებდა, რომ ქართულ-კავკასიური ენები წარმოადგენდნენ დამოუკიდებელ ენათა დიდი ჯგუფის გადმონაშთს. ეს თვალსაზრისი გაზიარებული იქნა და დღემდე მიიჩნევა სარწმუნო პოზიციად.

იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახში 30-ზე მეტი ენაა. ამ ენათა ოჯახში ოთხ ჯგუფს გამოყოფენ:

1. ქართველურს (ქართული, სვანური, მეგრულ-ლაზური),

2. აფხაზურ-ადიღეურს (აფხაზური, აბაზური, ჩერქეზული, ყაბარდოული),

3. ნახურს  (ჩაჩნური, ინგუშური, ბაცბური),

4. დაღესტნურს  (ხუნძური, ანდიური, დიდოური, ლაკური, დარგუული...).

ტერმინი ,,ქართველური ენები’’ საენათმეცნიერო ლიტერატურაში  დაამკვიდრა ჰუგო შუხარდტმა. ქართველური და მთის კავკასიური ენების გავრცელების ძირითადი სივრცეა კავკასიის რეგიონი. მთლიანობაში და ცალ-ცალკე ეს ენები თავისებური სტრუქტურისაა. მკვლევართა ნაწილის აზრით, ამ ენებს მხოლოდ ტიპოლოგიური მსგავსება აერთიანებთ, ხოლო სხვებს, პირიქით, ისინი მონათესავე ენებად მიაჩნიათ. ამ თვალსაზრისით გამოირჩევა ქართველი ენათმეცნიერის, აკადემიკოს არნოლდ ჩიქობავას სამეცნიერო სკოლა, რომლის წიაღში შეიქმნა იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერება, როგორც დამოუკიდებელი მოძღვრება იბერიულ-კავკასიური ენების ოჯახზე.

როგორც აღვნიშნეთ, ქართული ენა იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახის ქართველურ ენათა ჯგუფს მიეკუთვნება. მეცნიერები ამავე ჯგუფს აკუთვნებენ ქართულის მონათესავე მეგრულ, ლაზურსა და სვანურ ენებს, რომლებსაც შენარჩუნებული აქვთ არქაული ქართული ენის ნიშნები. მათი ზედმიწევნით შესწავლა შესაძლებელს ხდის ქართული ენის განვითარების კანონზომიერებათა დადგენასა და, საერთოდ,  ქართული ენის ისტორიის შესწავლას.

ქართველური ენებია: ქართული, ზანური (მეგრულ-ლაზური) და სვანური. ისინი გავრცელებულია საქართველოში, თუმცა ლაზური ძირითადად თურქეთის ტერიტორიაზეა.

1.    ქართული ენა ქართული ტომების საერთო ენაა. იგი აერთიანებს ქართული ხალხის უმთავრეს ტომებსა და კუთხეებს: ქართლს,  სვანეთს, აფხაზეთს, კახეთს, მთიულურ-გუდამაყარს, ხევს, ფშავ-ხევსურეთს, თუშეთს, მესხეთ-ჯავახეთს, აჭარას, გურიას, იმერეთს, რაჭა-ლეჩხუმს. აქვე უნდა მოვიხსენიოთ ამჟამად საქართველოს ფარგლებს გარეთ მდებარე კუთხეები: საინგილო, ტაო-კლარჯეთი /იმერხევი/, ლაზისტანი.  ამ კუთხეების მცხოვრებლებმა კარგად იცოდნენ, რომ მათ ერთმანეთთან  საერთო წარმომავლობა და  ენა აკავშირებდათ.

2.      ზანური   (კოლხური) მეგრულისა და ლაზურის (ჭანურის) პირობითი სახელწოდებაა. მკვლევართა ერთი ნაწილი მეგრულსა და ლაზურს ერთმანეთის მიმართ  დიალექტებად განიხილავს, ხოლო მეორე ნაწილი _ ენობრივ ერთეულებად. არნოლდ ჩიქობავას მიხედვით, ისინი ერთმანეთის მიმართ დიალექტებია. მათ აერთიანებთ ფონეტიკური სისტემა, მორფოლოგიური წყობა, ლექსიკის ძირითადი მარაგი.

v  მეგრული გავრცელებულია დასავლეთ საქართველოში და, თავის მხრივ, კილოკავებად იყოფა: ზუგდიდურ-სამურზაყანოული და სენაკურ-მარტვილური.

v  ლაზური მეტყველება საქართველოს ტერიტორიაზე დასტურდება სოფ. სარფში, ნაწილობრივ გონიოსა და ბათუმში (ხოფური კილოკავი). როგორც აღინიშნა, ლაზების განსახლების ტერიტორიის მეტი წილი თურქეთის შემადგენლობაში შედის, სადაც წარმოდგენილია შემდეგი კილოკავები: ათინური, ვიწურ-არქაბული და ხოფური.

3.      სვანური ძირითადად გავრცელებული იყო ჩრდილო-დასავლეთ საქართველოში და მას ყოფენ შემდეგ დიალექტებად: ბალსზემოური, ბალსქვემოური (მდ. ენგურის ხეობა), ლაშხური, ლენტეხური (მდ. ცხენისწყლის ხეობა) და, ზოგიერთი კლასიფიკაციით, მათ ემატება  ჩოლურული. სვანური ენის დიალექტები ერთმანეთისაგან დიდად განსხვავდება. განსხვავება, პირველ ყოვლისა, ფონეტიკაში იგრძნობა (`გრძელი ხმოვნები", უმლაუტი, ხმოვანთა ამოღება, ე. ი. ფუძეთა შეკვეცა თუ შეუკვეცელობა); შემდეგ მოდის სხვაობა ბრუნება-უღვლილებასა და ლექსიკაში.

ზანური და სვანური უმწერლო ენებია. ქართული სალიტერატურო ენა ყველა ქართველი ტომის მწიგნობრობის ენა იყო ისტორიულად და არის ამჟამადაც. ქართლელი და აჭარელი, კახელი და იმერელი, თუში და მეგრელი, ხევსური და რაჭველი, ფშაველი და სვანი, ინგილო და ლაზი... ამ ენაზე სწავლობს სკოლაში, ამ ენას იყენებს კულტურული წინსვლის იარაღად.  არც სვანებს, არც მეგრელებსა და არც ჭანებს (ლაზებს) სხვა სამწერლო ენა არა ჰქონიათ. მეფის მთავრობის ცდა (მეცხრამეტე საუკუნის მეოთხმოცე წლებში) მეგრულად შემოეღო სწავლა სამეგრელოს სკოლებში და მით ქართული ენა სამეგრელოს სკოლიდან განედევნა, მარცხით დამთავრდა: თუ დედაენას ასწავლიდნენ ქართველ ბავშვს სკოლაში, ეს ენა ქართული იყო ყველა ქართველი ტომისათვის.

გამოყენებული ლიტერატურა:

11.   http://www.lingua.ge/qartuliena.html~  

2.      http://www.dzeglebi.ge/statiebi/sxva/enebis_genealogia.htm

3.  http://www.dzeglebi.ge/statiebi/sxva/enebis_genealogia.html

4.      ჟ. ფეიქრიშვილი ,,ქართველოლოგიის შესავალი’’

                                 Pre-Georgian Language

                   (Tamar Kezevadze-11^th Grader)

                                         

There are so called language families that contain different languages all over the world. They are related to each other. Georgian belongs to one of such language families.

Herodotus (5^th century) connected Georgian to the Egyptian language, but there are different opinions about its relation to the oldest civilized languages: Urartuli,Hurituli,Khetsuri,Elamuri,Shumeruli and Pelazguri. Nowadays they are dead languages. Georgian is genetically connected to Basque which is supposed to be the only language, that doesn’t exist in the Caucasus, but is connected to Georgian. This hypothesis was stated 20 centuries ago.

In the 19^th century Georgian was connected to European languages. In spite of the fact that many European scientists tried to prove that (Marie Brose, Franz Bopp) Georgian was supposed to be an isolated language.

In 1864 Friedrich Muller published his work, where he proved that Georgian-Caucasian languages were independent languages. This view was considered as a reliable source.

Iberian-Caucasian Language Family combines more than 30 languages. There are 4 groups in that family:

1.       Pre-Georgian (Georgian,Mingrelian-Laz and Svanuri)

2.       Apkhazian-Adigheury (Apkhazian, CAbazuri, herkezuli,Khabardouli)

3.       Nakhuri (The Chechen language,Ingush and Batsburi)

4.       Dagestan (Khundzuri, Didouri, Andiuri, Lakuri, Darguuli)

Some researchers think that Georgian and Caucasian languages have typological similarities, but others believe that they are related languages. A famous Georgian linguist Arnold Chikhobava established a special scientific school and developed the Iberian-Caucasian linguistics.

As it was mentioned Georgian belongs to Pre-Georgian group of Iberian-Caucasian language family. Scientists think that Mingrelian, laz and Svanuri also belong to the same group.

There are following Pre-Georgian Languages: Georgian, Zanuri and Svanuri, but Zanuri takes place in Turkey.

Georgian is a national language of different Georgian tribes. It combines all regions and people of our country: Kartli, Svaneti,  Apkhazia, Kakheti, Mtiulur-Gudamakari, Khevi, Pshav-khevsureti, Meskhet-Javakheti, Tusheti, Adjara, Imereti, Racha-Lechkhumi, Guria .I want to mention other regions that doesn’t belong to Georgia: Saingilo,  Tao-Klarjeti and Lazistani. The inhabitants of these regions can’t   speak Georgian now, but in the past they spoke this language fluently.

Zanuri, the same as Mingrelian  and Lazuri. Some researchers discuss this language as a dialect, while others believe that it is Linguistic unit.

                         Mingrelian is spoken in the West part of Georgia. It is divided in two sub-dialects: Zugdidur-Samurzakanouri  and  Senakur-Martviluri.

                         Laz is spoken in village Sarpy-Georgia. It is Divided in sub-dialects: Atinuri, Vitsur-Arkabuli  and  Khoburi.

                          Svanuri is mainly spread in The East-West part of Georgia and is divided in several sub-dialects: Balszemouri, Balskvemouri, Lashkhuri, Lentekhuri and Choluruli.

3. ქართული სალიტერატურო ენა და დიალექტები

თამარ მაწკეპლაძე - სსიპ ტყიბულის მუნიციპალიტეტის სოფელ გელათის საჯარო სკოლის                                                     

მეთერთმეტე კლასის მოსწავლე 

თემის ხელმძღვანელი: ე. მაწკეპლაძე

ქართული ზეპირი მეტყველება ისტორიულად ჩამოყალიბებულა რამდენიმე დიალექტურ ერთეულად, რომლებსაც გეოგრაფიული თუ სისტემური მსგავსება-სხვაობის მიხედვით აჯგუფებდნენ მთისა და ბარის დიალექტებად (ა. შანიძე, არნ. ჩიქობავა), დასავლურ და აღმოსავლურ დიალექტებად (შ. ძიძიგური, ბ. ჯორბენაძე). ზოგჯერ სხვადასხვა ავტორთან დიალექტთა რაოდენობაც განსხვავებულია იმის მიხედვით, თუ რა საკლასიფიკაციო ნიშანს მიმართავს იგი.

სამეცნიერო ლიტერატურაში წინააღმდეგობრივია საკუთრივ ქართული (სალიტერატურო) ენის დიალექტების  კლასიფიკაცია.

გასული საუკუნის სამეცნიერო ლიტერატურაში ამ კილოთა დაჯგუფების რამდენიმე ვარიანტი არსებობს:

1.       აკაკი შანიძე გამოყოფს ექვს დიალექტურ ჯგუფს:

1.  ფხოური: ხევსურული, მოხეური, თუშური (მათ შემონახული აქვთ მრავალი არქაული მოვლენა);

2.  მთიულურ-ფშაური (ორივეს ბევრი საერთო აქვს ფხოურ დიალექტებთან);

3. ქართლურ-კახური (ორივე ახლოს არის სალიტერატურო ქართულთან);

4.  დასავლური ჯგუფი: იმერული (ზემო-, შუა- და ქვემოიმერული), გურული და  

     რაჭული;

5.  სამხრეთ-დასავლური ჯგუფი: აჭარული და იმერხეული;

6.  ინგილოური.

2.      შოთა ძიძიგური ასახელებს 5 დიალექტურ ჯგუფს:

                  1. ინგილოური, ფერეიდნული;

                  2. თუშური, ფშაური, ხევსურული, მთიულური, მთარაჭული;                                                                     

                  3. კახური, ქართლური, მესხური;

                  4. ზემოიმერული, ქვემორაჭული, ქვემოიმერული;

                  5. გურული, აჭარული, იმერხეული.

3.      არნოლდ ჩიქობავა ქართულ ცოცხალ მეტყველებას მთისა და ბარის კილოებად  ყოფს;              1.   მთის კილოებია: ხევსურული, თუშური, ფშაური, მთიულური (გუდამაყრული), მოხეური, რაჭული.

2.       მთისა და ნაწილობრივ ბარის კილოებს უკავშირდება მოზდოკისა და ყიზლარის ქართველთა მეტყველება;

3.      ბარის კილოებია: ქართლური (მესხურ-ჯავახურით), კახური (ქიზიყურით, ინგილოურითა და ფერეიდნულით), იმერული (ლეჩხუმურითურთ), გურული, აჭარული, იმერხეული.

4.      ტარიელ ფუტკარაძე თვლის, რომ სამწიგნობრო ქართულსა და კილოებს შორის სხვაობა მატულობს დედაქალაქთან (სასულიერო-კულტურულ და მმართველობით ცენტრთან) კილოს დაშორების პროპორციულად. სამწიგნობრო ქართულის გავლენის კლების შესაბამისად, ქართველთა თანამედროვე საშინაო-სამეტყველო ერთეულებს იგი ჰყოფს ცენტრალურ, განაპირა და საქართველოს ისტორიული ტერიტორიის გარეთ არსებულ დიალექტებად;

1.       ცენტრალური კილოები: ქართლური, კახური,იმერული, ლეჩხუმური, გურული.

2.       განაპირა კილოები: მესხური კილოები: აჭარული, ლივანური, მაჭახლური, იმერხეული, ტაოური, სამცხური, ჯავახური;

3.       ჰერული კილოები: კაკური, ალიაბათური;

4.       ფხოვური კილოები: ჩაღმათუშური, ფშაური, ხევსურული, მოხევური, მთიულურ-გუდამაყრული; აქვე „ასოცირებულ“ დიალექტად განიხილავს წოვათუშურსაც, რომელიც შეიცავს როგორც ჩეჩნურ-ინგუშურის, ასევე ქართულის მსგავს ფენებს; რაჭული კოლები: ბარისრაჭული, მთარაჭული;

5.       სვანური კილოები: ლაშხური, ლენტეხური, ჩოლურული, ბალსქვემოური, ბალსზემოური;

6.       ზანური კილოები: მეგრული, ლაზური (ხოფური, ვიწურ-არქაბული, ათინური).

7.       საქართველოს ისტორიული ტერიტორიის გარეთ არსებული ქართველთა კილოები: ფერეიდნული, „ჩვენებურების ქართული“ (ბურსა-ინეგოლში, ადაფაზარ-იზმითში, გონენსა და კაიზერში გადასახლებულ ქართველ მუჰაჯირთა მეტყველება) და ყიზლარ-მოზდოკურ-პლასტუნკური ქართული.

დღევანდელი ვითარებით, ქართულის დიალექტებია: ქართლური, კახური, ქიზიყური, ინგილოური (აზერბაიჯანში), იმერული, ლეჩხუმური, რაჭული, გურული, მესხურ-ჯავახური, აჭარული, იმერხეული (თურქეთში), ფერეიდნული (ირანში იმ ქართველთა მეტყველება, რომლებიც შაჰ-აბაზმა მეჩვიდმეტე საუკუნეში კახეთიდან აყარა და დაასახლა ისპაჰანის პროვინციაში), ხევსურული, თუშური, ფშაური, მთიულურ-გუდამაყრული, მოხეური.

Georgian Literary Language and Dialects

Tamar Matskepladze - Gelati Public School.

11^thGrader.

Georgian Folk Celebrations are divided in several dialects which are called mountain and lowland, eastern and western dialects. Some scientists give different classification of Georgian Dialects.

     We have the following types of Georgian dialect groups:

A famous linguistic Akaki Shanidze gives us six groups of dialects:

                   1. Pkhouri (khevsuruli, mokheuri, tushuri)

                   2. Mtiulur-Pshauri

 3. Kartlur-Kakhuri

 4.  Western Groups: Imeretian ,Guruli and Rachuli

 5.  Southern-Western Group:  Acharuli and Imerkheuli

 6.  Ingilouri

Another famous linguistic gives us five Dialect groups:

                  1. Ingilouri, Pereidnuli

                  2. Tushatian, Pshauri, khrvsuretian, Mtiuluri and Mtarachuli

                  3. Kakhetian, Kartluri, Meskhuri

                  4. Upper Imeretian, Lower Rachuli, Lower Imeretian

                  5. Guruli, Acharuli and  Imerkheuli

Arnold Chikobava divided Georgian Dialects in two groups:

Mountain dialects: Khevsuruli, Tushuri, Pshauri,  Mtiuluri, Mokheuri and Rachuli.

Lowland Dialects: Kartluri, Kakhuri, Imeruli, Guruli, Acharuli, Imerkheuli

Tariel Putkaradze supposes that there is a big difference between Georgian Written Language and Dialects. He divides them in central and outside dialects.

1.       The central dialects are: Kartluri, Kakhuri, Imeruli, Lechkhumuri, Guruli.

2.       Outside dialects are: Acharuli, Livanuri, Machakhluri, Imerkheuli, Taouri, Samtskhuri,  Javakhuri;

3.       Heruli: Kakuri; Aliabaturi

4.       Pkhovuri:Chagmatushuri, Pshauri, Khevsuruli, Mokheuri  Mtiulur-Gudamakruli

5.       Svanuri: Lashkhuri, Lentekhuri, Choluruli, Balskvemouri, Balszemouri

6.       Zanuri:  Mingrelian and Laz

7.       Outside dialects are: Pereidnuli and  Kizlar-Mozdokur-Plastunkuri

Nowadays, the Georgian dialects are: Kartluri, Kakhuri,  Kisikuri,  Ingilouri (in Azerbaijan), Imeruli, Lechkhumuri, Rachuli, Guruli, Meskhur-Javakhuri, Adjaruli, Imerkheuli (in Turkey), Pereidnuli, Khevsuruli, Tushuri.

                                 

4.         ქართული დამწერლობის წარმოშობა. ქართული დამწერლობის განვითარების საფეხურები

მარინა იდაძე - სსიპ ტყიბულის მუნიციპალიტეტის სოფელ გელათის საჯარო სკოლის მეთერთმეტე კლასის მოსწავლე

თემის ხელმძღვანელი: ელისო მაწკეპლაძე

მოგეხსენებათ,  მსოფლიოში 5000-მდე ენას ითვლიან. ამათგან დამწერლობა აქვს მხოლოდ რამდენიმე ასეულს,  ანუ კულტურულ ენად იწოდება რამდენიმე ასეული ენა. მათ შორის არის ქართული ენაც!..

ამ  ენებიდან უძველესი დამწერლობის მქონეა რამდენიმე ათეული ენა. დასტურდება, რომ 14 საანბანო სისტემა არსებობს.  მათ შორის არის ქართული ანბანიც!..

მიუთითებენ, რომ მსოფლიოში დამწერლობის მქონე რამდენიმე ასეული ენისთვის გამოიყენება სხვადასხვა დამწერლობათა სისტემები და ანბანები; სულ – ორ ათეულამდე ერთეული. არის  ისეთი ანბანი, რომელსაც გამოიყენებენ რამდენიმე ენისთვის. მაგალითად, ლათინური ანბანის საფუძველზე შედგენილ ანბანს იყენებს ევროპის სახელმწიფოთა უმრავლესობა, ამერიკასა და ავსტრალიაში, აფრიკის ქვეყნების უმრავლესობა, აზიის ზოგიერთი ქვეყანა... ქართულ ანბანს გამოვიყენებთ მხოლოდ ქართველები (იყო დრო, როცა ქართულ ანბანს გამოიყენებედნენ აფხაზური ენისათვის).

ამგვარად, ქართული ანბანი არის მსოფლიოში ერთ-ერთი უძველესი, უნიკალური,  სრულყოფილი ანბანური სისტემა.

უძველესი წერილობითი ძეგლები, რომლებმაც ჩვენამდე მოაღწია, თარიღდება მეოთხე  საუკუნით.

არსებობს საფუძვლიანი ვარაუდი იმის შესახებ, რომ დამწერლობა ქართველებს ჰქონდათ IV საუკუნეზე გაცილებით ადრე. ჯერ კიდევ ანტიკური პერიოდის ბერძნულ-რომაულ წყაროებში არაერთი ცნობა მოგვეპოვება იმის თაობაზე, რომ ქართველებს (კოლხებს) წინარექრისტიანულ ეპოქაში ჰქონდათ დამწერლობა.  მეფე აიეტის დროს კოლხეთში ინახებოდა ოქროს ვერძის ტყავი, რომელზეც დაწერილი იყო ოქროს მოპოვების წესი. დადასტურებულია, რომ აქვე არსებობდა კვირბები, თიხის ფილები, რომელზეც გამოსახული იყო ზღვისა და ხმელეთის საზღვრები. ასეთ ცნობებს იძლევიან პერგამონელი (II ს.), აპოლონიუს როდოსელი (IV ს.) და სხვა.

ქართული საისტორიო ტრადიციით, ქართველებს ფარ-ნავაზამდეც ჰქონიათ დამწერლობა. იგი შეუდგენიათ ქართველ ქურუმებს ებრაულ და ქალდეურ დამწერლობათა საფუძველზე. (ცნობა შემონახულია თეიმუ-რაზ ბაგრატიონის ნაშრომში: "ქართული ანბანის წარმოშობის შესახებ"; თავად თეიმურაზ ბაგრატიონს დოკუმენტი დამოწმებული აქვს ანტონ II კათალიკოსის კუთვნილი წიგნიდან "მატიანე შემეცნებათა". 1836 წელს ეს ისტორიული საბუთი ფრანგულად გამოაქვეყნა მარი ბროსემ).

ჩვენთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება XI საუკუნის ქართველი ისტორიკოსის – ლეონტი მროველის – ცნობას ქართული ანბანის წარმოშობის შესახებ. ლეონტი  მროველი ქართულ დამწერლობას ქართველთა მეფის – ფარნავაზის (IV-III ს. ძვ. წ.) – შემოღებულად მიიჩნევს. ამ ცნობას მეცნიერები სერიოზულად განიხილავენ. ვარაუდობენ, XI საუკუნის ისტორიკოსი ეყრდნობა უფრო ადრინდელი მემატიანის ცნობას. ისტორიკოს რევაზ პატარიძის კვლევამ მეტი დამაჯერებლობა შესძინა ფარნავაზის ეპოქაში ანბანის წარმოშობის თეორიას. ეს თვალსაზრისი კიდევ უფრო დამაჯერებელი გახდა გასული საუკუნის ბოლოს ჟინვალის არქეოლოგიური ექსპედიციის მონაპოვარმა – დავითის სტელამ (ქვა-ჯვარმა), რომელიც IV-VI საუკუნეებით თარიღდება. ფიქრობენ, რომ ქვა-ჯვარზე გამოსახული ქართული ანბანის ანალიზი ადასტურებს მის წარმოშობას ფარნავაზის ეპოქაში.

ცნობილი ქართველი არქეოლოგის, აკადემიკოს ლევან ჭილაშვილის ხელმძღვანელობით ნეკრესში (კახეთი) 1990-იან და 2000—2003 წლებში ჩატარებულმა სამუშაოებმა დაადასტურა, რომ ქართული ანბანი ქრისტიანობამდეა შექმნილი. კერძოდ, აღმოაჩინეს წარმართული ხანის, მითრას კულტის სახელზე აგებული ტაძრის ნაშთები, რომლის მარანში, საწნახელზე და ქვევრის თავებზე აღმოჩენილი წარწერები ახ. წ. I—II საუკუნეებით თარიღდება.

V საუკუნის სომეხი ისტორიკოსის - კორიუნის თხზულებაში: "მაშტოცის ცხოვრება და მოღვაწეობა" დაცულია ცნობა, რომ სომხური დამწერლობა შექმნა მესროპ მაშტოცმა (361-440 წწ.), მანვე გამოიგონა ქართული და ალბანური (ალვანური) დამწერლობები.
ივ. ჯავახიშვილმა დაწვრილებით შეისწავლა კორიუნის ზემოაღნიშნული თხზულება და მიუთითა, რომ კორიუნის შრომაში მაშტოცის მიერ ქართული ანბანის შექმნის ვერსია მერმინდელი, კერძოდ, VI საუკუნის დამლევის ჩანართია. ამას მოწმობს ის ფაქტიც, რომ V საუკუნის სომეხი ისტორიკოსი ლაზარ ფარპელი, რომელიც კარგად იცნობდა კორიუნის თხზულებას, მაშტოცს მიიჩნევდა მხოლოდ და მხოლოდ სომხური ანბანის შემქმნელად. ამის შესახებ ასევე არაფ-ერია ნათქვამი სომეხი ისტორიკოსების ფავსტოს ბუზანდისა (V ს.) და მხითარ აირივანელის (XIII ს.) ნაშრომებში. პირიქით, აირივან-ელი ქართული დამწერლობის შემქმნელად ფარნავაზს ასახელებს.

მაშტოცის მიერ ქართული ანბანის შექმნა დაუჯერებელია იმ მიზეზითაც, რომ მას ქართული არ სცოდნია (ასევე არ სცოდნია ალ-ბანური ენაც). და, საერთოდ, ანბანის შექმნა ისეთ დიდ მომზადებას მოითხოვს, რომ შეუძლებელია V საუკუნის დასაწყისში ერთ კაცს შეექმნა სამი სხვადასხვა სისტემის ენისათვის არსებითად განსხვავებული დამწერლობები; მეტიც, უკანასკნელ ხანებში ისიც გაირკვა, რომ სომხური ანბანის ავტორი სირიულ და ბერძნულ დამწერლობებთან ერთად სანიმუშოდ იყენებდა ქართულ ანბანს.

აზრთა სხვადასხვაობის საფუძველი ხდება ისიც, ქართული ანბანის შემოქმედს რომელი ანბანი (ანბანები) ჰქონდა ნიმუშად, როცა ქმნიდა ქართულ ანბანს. ფიქრობდნენ, რომ ქართული ანბანი მომდინარეობს ფინიკიურიდან, ან არამეულიდან... დღესდღეისობით უფრო მეტი ალბათობით მსჯელობენ ქართული ანბანის ბერძნულიდან მომდინარეობაზე...

ქართულმა ანბანმა თავისი არსებობის მანძილზე სამი საფეხური განვლო:

1. ასომთავრული ანუ მრგვლოვანი

2. ნუსხური

3. მხედრული.

თითოეულ მათგანს თავისი დამახასიათებელი გრაფიკული სტილი აქვს, მაგრამ ასო-მოხაზულობათა ცვალებადობის თვალსაზრისით ნუსხური დამწერლობა ასომთავრულის განვითარების შედეგია, ხოლო მხედრული – ნუსხურისა. ეს ცვლილებები განსაზღვრა სწრაფი, გამარტივებული წერისკენ მისწრაფებამ, რასაც წიგნზე მზარდი მოთხოვნილება განაპირობებდა.

ასომთავრულით (ანუ მრგვლოვანით) დაწერილ ხელნაწერებს XI ს-ის ჩათვლით ვხვდებით. ნუსხური სახეობის პირველი ნიმუშები IX ს-დან გვხვდება, ხოლო მხედრული X ს-ის ძეგლებში დასტურდება. ნუსხური სახეობა მხედრულის პარალელურად არსებობდა XIX საუკუნემდე. მხედრული სახეობა ქართული დამწერლობისა დღესაც გამოიყენება.

სამივე სახის დამწერლობის (უფრო სწორად, დამწერლობის სამივე საფეხურის) მთავარი დამახასიათებელი ის არის, რომ ყოველ ბგერას თავისი შესაბამისი ასო-ნიშანი აქვს. ქართულში ასო-ნიშნები გამოხატავს ბგერას, რიცხვით მნიშვნელობას, აქვს ას-ტრონომიული და კალენდარული დანიშნულებაც.  ესაა დიდი ღირსება ქართული ანბანისა.

Georgian written language and its development

                                                         Marina Idadze-Gelati Public School , 11^th Grader

As you know, there are 5000 languages all over the world. But only a few hundred has writing and is called cultural language. Among them is the Georgian language as well! Several of these languages have the oldest writing. It is confirmed that there are 14 ABC system, including the Georgian alphabet.

It is said that different languages in the world use different alphabet systems and various writings, But one alphabet may be used for several languages​​. For example, the Latin alphabet is used by the majority of European countries, America and Australia, African countries, some Asian countries ... The Georgian alphabet is used only by Georgians (there was a time when the Georgian alphabet was used for writing Abkhaz Alphabet)

So, the Georgian alphabet is one of the World’s - ancient, unique, complete alphabetical systems.

There are reasonable grounds to believe that the Georgian people had their writing in the IV century, even much earlier. King Aeetes of Colchis preserved the golden ram skins, were was written the gold extraction procedure .It is Confirmed that there was also kvirbebi, that gave the information about sea and land borders.

In 1990s and 2000-2003 a famous Georgian archaeologist Levan Chilashvili led excavations in Nekresi. It proved that Georgian was created Before Christ. A pagan cult-Mitra was discovered there as an important inscription, which was based on the temple ruins. These inscriptions were dated by the first-second centuries A.D. on the winepress and pitcher. It proved that Georgian Alphabet was written during the reign of King Parnavaz.

Georgian went through three steps of development:

1. Asomtavruli, same as Mrgvlovani

2. Nuskhuri

 3. Mkhedruli

Each alphabet has its individual style, but Nuskhuri is the result of Asomtavruli development and Mkhedruli comes from Nuskhuri alphabet. But the main thing for them is that every sound has its own letter, with its astronomical meaning and mission.

5. ქართული ენის უძველესი წერილობითი ძეგლები

ილია კეზევაძე - სსიპ ტყიბულის მუნიციპალიტეტის გელათის საჯარო სკოლის მერვე კლასის მოსწავლე

თემის ხელმძღვანელი: ელისო მაწკეპლაძე

ქართული ენის წერილობითი ძეგლები უმდიდრეს მასალას გვაწვდიან ქართველთა ყოფის, შემოქმედებითი ცხოვრების, სალიტერატურო ენისა და  საერთოდ ქართული კულტურის ისტორიის შესასწავლად.  ეს ძეგლებია წარწერები, ხელნაწერები, საისტორიო თუ იურიდიული დოკუმენტები.
           

1.   წარწერები:

 ჩვენამდე მოღწეული ქართული წარწერებიდან უძველესია ახლად აღმოჩენილი  წარწერები ნეკრესში (ყვარლის მუნიციპალიტეტი). მას 2000-2003 წლის არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მიაკვლია აკადემიკოსმა ლევან ჭილაშვილმა. ჩატარებულმა სამუშაოებმა დაადასტურა, რომ ქართული ანბანი ქრისტიანობამდეა შექმნილი. კერძოდ, აღმოაჩინეს წარმართული ხანის, მითრას კულტის სახელზე აგებული ტაძრის ნაშთები, რომლის მარანში, საწნახელზე და ქვევრის თავებზე აღმოჩენილი წარწერები ახ. წ. I—II საუკუნეებით თარიღდება.

 ქართული დამწერლობის უძველეს ძეგლებად დღემდე ითვლებოდა:  

1.      დავათის სტელაზე აღმოჩენილი ასომთავრული წარწერა (ახ. წ. IV საუკუნე)

2.      1952-1953 წლებში იტალიელი არქეოლოგის,  ვირჯილიო კორბოს მიერ  პალესტინაში, იუდას უდაბნოში, ბეთლემის მახლობლად, აღმოჩენილი ქართული მონასტრის ნანგრევების სამი ქართული წარწერა.

3.       ბოლნისის სიონის ასევე ასომთავრული წარწერა (492—493 წწ). ეს უკანასკნელი  XX საუკუნის 50-იან წლებამდე ითვლებოდა უძველესად.

დავათის სტელაზე შესრულებულია  ქართული ასომთავრული ანბანი. ეს წარწერიანი ქვაჯვარი 1984 წელს დუშეთის მუნიციპალიტეტის სოფელ დავათში ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების დროს  ღვთისმშობლის ეკლესიაში აღმოაჩინეს. მკვლევართა აზრით, ეკლესია 419 წლამდე უნდა იყოს აშენებული. დავათის სტელა ორი მონაკვეთისგან შედგება. ზედა ნაწილში გამოსახულნი არიან მთავარანგელოზები – მიქაელი და გაბრიელი, რომელთაც ხელში უჭირავთ გრაგნილი. ამ გრაგნილზე (ექვს სტრიქონად განლაგებული) ქართული ასომთავრული ასოებია ამოკაწრული. ფრთებდაშვებული მთავარანგელოზები თითქოს უფლის ნებას აუწყებენ ქვაჯვარის ქვედა მონაკვეთზე გამოსახულ ორ პიროვნებას (ხელისუფალთ). დავათის სტელაზე შესრულებულ ანბანს 367 წლით, მთლიანად ქვაჯვარის გამოსახულებას კი IV საუკუნის II ნახევრით (362-381 წ.წ.) ათარიღებენ.
         პალესტინის წარწერა პალესტინაშია, იუდას უდაბნოში, ბეთლემის მახლობლად. იტალიელთა არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ ვირჯილიო კორბოს ხელმძღვანელობით აღმოაჩინა ქართული მონასტრის ნანგრევები, რომელზეც ამოიკითხეს სამი ქართული წარწერა. ორი მათგანი თარიღდება V საუკუნის პირველი ნახევრით (428-432 წ.).  პირველი ნაშრომი ამ აღმოჩენათა შესახებ გამოაქვეყნეს ვირჯილიო კორბომ და მიხეილ თარხნიშვილმა 1953 წელსვე. მ. თარხნიშვილმა შეუცდომლად ამოიკითხა წარწერები, თარგმნა ლათინურად და დაურთო ფრიად საინტერესო კომენტარები. ვ. კორბოს ექსპედიციის მიერ აღმოჩენილმა ქართულმა ეპიგრაფიკულმა ძეგლებმა უმალვე მიიქციეს ქართველოლოგთა ყურადღება.

ბოლნისის სიონის ტაძრის წარწერები. მათგან ოთხი უძველესი V საუკუნის მიწურულისაა. ერთ-ერთი  მათგანი მოთავსებული წირთხლის ქვაზე (ნაშრომი  გამოაქვეყნა მარი ბროსემ 1838წელს. აკაკი შანიძის აზრით, ბოლნისის წარწერები ამოკვეთილი უნდა იყოს 493-494 წლებში (წარწერა ხანმეტია). წარწერის მიხედვით, ეკლესიის მშენებლობა დაუწყიათ 478წელს, პეროზის (458-484წწ.) გამეფებიდან მე-20 წელს და დაუსრულებით 493წელს.

 უძველესია უკანგორის წარწერებიც, რომლებსაც VI საუკუნით ათარიღებენ.
ძალზე მნიშვნელოვანია მცხეთის ჯვრის წარწერები. ი. ჯავახიშვილისა და შანიძის აზრით, ისინი VI-VII საუკუნეებს განეკუთვნება.

რაჭაში, ზნაკვის ჯვარისაში, ნაპოვნია წარწერა, რომელიც ტექსტში მოხსენიებული პირის მიხედვით „საჰაკდუხტის წარწერის“ სახელითაა ცნობილი. ა. შანიძის აზრით, იგი შესაძლებელია დათარიღდეს V საუკუნით.

ჩვენი ისტორიისათვის ძალზე დიდი მნიშვნელობა აქვს წყისის (616-619 წ.წ.), კუმურდოს (VII ს.), ატენის სიონის (უძველესი წარწერა 739 წელსაა შესრულებული, იგი ყველაზე ადრინდელი ძეგლია ნუსხური დამწერლობისა), იშხნის (954-955 წ.წ.) წარწერებს.

2.   ხელნაწერები

ქართულ ხელნაწერ ტრადიციასა და წიგნის ხელოვნებას 16-საუკუნოვანი ისტორია აქვს.  მისი წარმოშობა და შემდგომი ცვლილება უკავშირდება საქართველოს საზოგადოებრივი ცხოვრების განვითარების მრავალ ასპექტს - სარწმუნოებრივსა და პოლიტიკურ ორიენტაციას, სოციალურ ურთიერთობებს, საგანმანათლებლო ტენდენციებს, მხატვრული აზროვნებისა და მატერიალური კულტურის განვითარებას.

ქართული წერილობითი კულტურისა და ხელნაწერი წიგნის სათავეები ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად აღიარების ფაქტში (326 წ.) უნდა ვეძებოთ. მას შემდგომ ქართულმა კულტურამ, რომელიც ხმელთაშუა ზღვის აუზის ქვეყნებთან მჭიდრო სავაჭრო-პოლიტიკური ურთიერთობების პირობებში ვითარდებოდა, უარი თქვა მისთვის უკვე კარგად ცნობილი ანბანური სისტემების გამოყენებაზე და თავად შექმნა საკუთარი ანბანური დამწერლობა. ქართული ანბანის პროტოტიპად ბერძნული ანბანი ივარაუდება. პირველი წერილობითი ძეგლები – ეპიგრაფიკული წარწერები თუ ხელნაწერი ფურცლები V-VI სს-ებით თარიღდება. ძველი წიგნების ეს ფრაგმენტები შენარჩუნებულია პალიმფსეტური ფურცლების ქვედა ფენაზე.   

ქართულმა ხელნაწერმა წიგნმა დღემდე შემოინახა ადრეული ქრისტიანული მწერლობის იმგვარი ძეგლები, რომელთა სხვაენოვანი ტექსტები - ბერძნული, სირიული, არაბული, კოპტური, ლათინური, სომხური თუ სლავური - დღეისათვის დაკარგულად ითვლება.

ქართული სულიერი კულტურის ძეგლების შეგროვება XIX საუკუნის IIნახევარში დაიწყეს. მრავალრიცხოვანი ხელნაწერები დაცულია სხვადასხვა ადგილას: საქართველოში (თბილისში, კ.კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტში, საქართველოს არქივში, ქუთაისის, ახალციხის, ზუგდიდის და მესტიის მუზეუმში ), რუსეთში, სირიაში, პალესტინაში, ბულგარეთში, საფრანგეთში, გერმანიაში, პოლონეთში, ინგლისში, იტალიაში, ავსტრიაში, ამერიკაში.  ძველი ქართული ხელნაწერების შესწავლის საქმეში უდიდესია ხელნაწერთა როლი. მისი დაარსება უდიდესი მოვლენა იყო ქართველი ხალხის კულტურული ცხოვრების ისტორიაში. ამ საქმის სულისჩამდგმელი გამოჩენილი ქართველი მეცნიერი ილია აბულაძე იყო ( ინსტიტუტის პირველი დოქტორი ).

ქართული ენის ძველისძველ წერილობით ძეგლებს წარმოადგენენ ხელნაწერები. მათი რიცხვი 10 000-ს აღემატება. 1000-ზე მეტი ქართული ხელნაწერი V-XII საუკუნეებისაა. ეს ხელნაწერები  ინახება როგორც საქართველოს, ასევე უცხოეთის უმნიშვნელოვანეს წიგნსაცავებში. ამათგან უმთავრესი საცავი და სამეცნიერო-კვლევითი დაწესებულებაა ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი. იგი 50 წელზე მეტი ხანია, რაც ემსახურება ქართული ხელნაწერი წიგნის კვლევისა და დაცვა-აღრიცხვის საქმეს.

ქართული უძველესი  ხელნაწერები იყოფა სამ ჯგუფად:

1.      ხანმეტად,

2.      ჰაემეტად და

3.      სანნარევად

(ხ, ჰ ან ს-ანია ნახმარი მეორე სუბიექტური და მესამე ობიექტური პირის ნიშნად).

ხანმეტი ეწოდება ისეთ წერილობით ძეგლებს, რომელშიაც მეორე სუბიექტური და მესამე ობიექტური პირების ნიშნად ხ-პრეფიქსია გაბატონებული; ისეთ ტექსტებს, სადაც ზემოთ დასახელებული ფორმებში ჰ-იხმარება, ჰაემეტი ჰქვიან, ხოლო სან-ნარევს უწოდებენ ისეთ წერილობით ძეგლებს, რომლებშიც სუბიექტური მეორე და ობიექტური მესამე პირების მაწარმოებლად დ თ ტ ძ წ ჯ ჩ ჭ თანხმოვანთა წინ ს-პრეფიქსი დასტურდება.

ხანმეტი უფრო ადრეულია, შემდგომ მოდის ჰაემეტი და ბოლოს – სანნარევი ტექსტები. ხანმეტ ხელნაწერთაგან უნდა დავასახელოთ:
                1. ქართულ-ებრაული პალიმფსესტი. (პალიმფლესტი ბერძნული სიტყვაა და ისეთ ხელნაწერს ჰქვია, რომელსაც ხელახლა იყენებენ საწერად. ტყავს პირველად საწერად მომზადებისას გადაფხეკდნენ ხოლმე, როცა მეორედ იყენებდნენ ხელნაწერს საწერად, ძველ ნაწერს წაშლიდნენ, ფხეკდნენ).  ქართულ-ებრაული პალიმფსესტი შედგენილი უნდა იყოს V-VI საუკუნეთა მიჯნაზე იერუსალიმში. შემდეგ წიგნი მოხვედრილა ებრაელების ხელში. მათ იგი დაუხევიათ (ორად გაუკეცავთ ) და გამოუყენებიათ თავიანთი წიგნის - თალმუდის ტექსტისათვის. დაახლოებით XI საუკუნეში უქცევიათ ებრაელებს ქართული ხელნაწერი პალიმფსესტად, რომელიც XIX საუკუნის ბოლომდე ინახებოდა ეგვიპტეში.

აღნიშნული პალიმფსესტის ერთი ფურცელი მოხვდა ინგლისელი ბოდლეინის ბიბლიოთეკაში, მესამე ნახევი კი ბრიტანეთის ბიბლიოთეკაში. 1897წელს დოქტორმა ნეიბაუერმა ქართულ-ებრაული პალიმფსესტის ერთი ფურცლის 9 ფოტოპირი გამოუგზავნა პეტერბურგის უნივერსიტეტში ნიკო მარს. მან იგი გადასცა ებრაულის მკვლევარს- კოკოვცოვს. კოკოვცოვმა დაადგინა, რომ პალიმფსესტზე ქართული ნაწერი ებრაულზე ძველი ჩანსო. კოკოვცოვმა თავისი ნაშრომი ამ ხელნაწერზე გამოაქვეყნა 1899წ. ამ დროს ივ. ჯავახიშვილი იყო პეტერბურგის უნივერსიტეტის V კურსის სტუდენტი. ჯავახიშვილს მასწავლებელმა აჩუქა თავისი შრომის ამონაბეჭდი. მან ეს ამონაბეჭდი დაახლოებით ოცი წლის შემდეგ გაშიფრა, რომელიც შეიცავდა იერემიას წინასწარმეტყველების ხანმეტი ტექსტის ნაწილს. ამით ახალი ეტაპი დაიწყო ქართული ხელნაწერთმცოდნეობის ისტორიაში.

                 2. ხანმეტი ლექციონარი VII საუკუნის II ნახევარში პალესტინაში შექმნილა.  X საუკუნიდან ინახებოდა სინას მთაზე. 1883 წელს ალ. ცაგარელს აღუწერია იქაური ხელნაწერები, მათ შორის ხანმეტი ლექციონარიც, მაგრამ მალე იგი სხვა ხელნაწერებთან ერთად გაუტანიათ ევროპაში. ხანმეტი ლექციონარი ვინმე მხატვრისგან შეუძენია ჰუგო შუხარტდს, რომელსაც მანამდე ხელთ ჰქონია სხვა ოთხი ხელნაწერი, შეუსწავლია და XVI საუკუნის დასაწყისში კიდევაც გამოუცია შრომა „ცნობები ქართული ხელნაწერების შესახებ“
                 3.  იერემიას წინასწარმეტყველების ოქსფორდული და კემბრიჯული ნაწყვეტები VI-VII                          

     საუკუნეებისა.
                 4.  ესაიას წინასწარმეტყველების ფრაგმენტები VI-VII საუკუნეებისა.
                  5. იაკობის პროტოევანგელე და სხვა.
                  6. სინური მრავალთავი, გადაწერილი იერუსალიმში, საბაწმინდის ლავრაში 864 წელს. 

იგი მაშინვე შეუწირავთ სინას მთის მონასტრისათვის. ესაა პირველი თარიღიანი ხელნაწერი, რომელიც შესრულებულია ასომთავრულით, მცირე ნაწილი ნუსხურით. მისი შემქმნელია გრიგოლ ხანძთელის მოწაფე მაკარი.
საქართველოში დაცულ ძეგლთა შორის უძველესი თარიღიანი ხელნაწერი ადიშის ოთხთავია (მესტიის რაიონის სოფელ ადიშში 400 წელი ინახებოდა ეს სახარება). ხელნაწერი შესრულებულია 897 წელს. გადამწერია მიქაელი.
დიდი მნიშვნელობის ხელნაწერებია: ოპიზის სახარება (913 წ.), შატბერდის ოთხთავი (936 წ.), ჯრუჭის ოთხთავი (იგი 940 წელს მოუხატავს მხატვარ თევდორეს), პარხლის ოთხთავი (973 წ.) და სხვა.

უდიდესი ღირებულებისაა უძველესი ქართული ისტორიულ-ლიტერატურული თხზულებები: „წამებაი წმიდისა მოწამისა შუშანიკისი“ – ჩვენამდე მოღწეული პირველი ორიგინალური ნაწარმოები, რომელიც 476-482 წლებშია დაწერილი; მნიშვნელოვანია „ევსტათი მცხეთელის წამება“, „აბო ტფილელის წამება“, „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება“, „ნინოს ცხოვრება“ და სხვა.

           The oldest written monuments

                                     Ilia kezevadze-Gelati Public School.

Georgian written monuments give us important information about our native language, its culture and history. These monuments are: inscriptions, manuscripts, historical and legal documents.

Inscriptions: The oldest Georgian writing monument is newly discovered in Nekresi (kvareli, kakheti). It was found by Levan Chilashvili while he was leading the archeological excavations in 2000-2003.It proved that Georgian was created before Christ. A pagan cult-Mitra was discovered there, which was based on the temple ruins. There were inscriptions dated by the first-second centuries A.D. on the winepress and pitcher.

Following Georgian writings are still considered to be the oldest monuments:

1.      Inscriptions found on the Davati Stella. (4^th Century A.D.)

2.      In 1952-53 an Italian archeologist VIrjilio  Korbo discovered three Georgian inscriptions in the ruined monastery of Palestine, Judah desert, near Bethlem.

3.      Bolnisi Sioni inscription (492-493)

During the archeological excavations conducted in 1980, a Stella was found in the church wall bearing an inscription that is regarded as one of the ancient examples of the Georgian alphabet.

The Davati Stella is an early Christian ivory artifact from the mountainous part of eastern Georgia. It is a cross-shaped Stella, carrying a bas-relief, depicting the archangels Michael and Gabriel, with one of the earliest inscriptions in the ancient Georgian script (asomtavruli). It has been dated from the 4th to the 6th century. The Stella was discovered in 1980 in a small church of the Virgin in highland village of Davati.

The earliest example is an inscription found in the Judean desert, Palestine from the 5th century, written in a script called Asomtavruli or "capital letter" there were three Georgian inscriptions. The first two inscriptions were written in the 5^th century. The work about this monument was published in 1953 by Virjilio  Korbo  and  Michael  Tarkhnishvili, who could read the whole inscription and translated it in Latin. Michael, also added some interesting commentaries on this work. It immediately attracted Kartvelologists’attention.

Bolnisis Sioni Cathedral is famous for having an inscription of the oldest written Georgian to have been found in the country (dated to 478-493, the original is in the State Museum). Georgian writing was first seen in the 5^th century.

 According to the old inscriptions at Bolnisi Sioni the cathedral was built in 478-493. It also gives us some information about events, which took place in that period. A famous linguist Akaki Shanidze could read and discuss the inscription.

Ukangori Inscription is the oldest one as well (6^th century), another important monument is Mtskheta  Jvari inscription. Ivane Javakhishvili and Akaki Shanidze think that they belong to the 5-6^th centuries.

Another inscription was found in Racha, Znakvis Cross, which is named as “Sakhanduki Lebel”, by the person who is mentioned in the text. According to Akaki Shanidze opinion it can be dated by 5^th century.

There are other important inscriptions in our history: Tskisi (616-619), Kumurdo (VII.), Ateni Sioni (the oldest inscription was created in739), Ishkani (954-955).

Manuscripts:

Georgian manuscripts’ tradition has 16 centuries old history and its change is connected to our nation’s political and social development. Because of our culture Georgians refused to use other nations’ written language and decided to create their own alphabet. First manuscripts and inscriptions are dated by 5^th-6^th centuries. The manuscript book preserved such Georgian text, that is lost in other languages: Greek, Syrian, Arabic, Coptic, Latin, Armenian and Slavic. Collecting of our nation’s spiritual and cultural monuments started in 19^th century. Numerous manuscripts are kept in different places: in Georgia (Tbilisi, j. Kekelidze Institute of Manuscripts in the Archives, Kutaisi, Akhaltsikhe, Zugdidi and Mestia museum), Russia, Syria, Palestine, Bulgaria, France, Germany, Poland, England, Italy, Austria, America. The study of ancient Georgian manuscripts is very important. Its establishment was a great event in the history of our cultural life. In this case, a famous Georgian scholar Ilia Abuladze played the main role. Manuscripts are the oldest written monuments of the Georgian language. Their number is more than 10 000.

The ancient Georgian manuscripts are divided into three groups:

1. Khanmeti

2. Haemeti

3. Sannarevi

Georgian –Jewish Palimsest- Palimsest is a Greek word it is a special inscription on the skin, which could be cleaned and re-written. It might be created in 5^th-6^th century in Jerusalem. Then it was used by the Jewish people for creating their book –Talmudi. It happened in 11^th century and till the end of 19^th century the book was kept in Egypt. Later it was saved in a British library and in 1897 doctor Naibrown sent its photos to Niko Mari in St. Petersburg university, who gave these photos to the Jewish researcher, named Kokovcovi. He said Georgian inscription was older then Jewish. Kokovcovi published his work in 1899. This inscription was studied by Ivane Javakhishvili 20 years later. It contained Jeremiah prophecy.

Khanmeti Lekctsionary  was created in7th century in Palestine. It was preserved in Mount. Sina. In 1883 Aleksandre Tsagareli  wrote about these inscriptions but they were taken to Europe Khanmeti Lekctsionary  was bought by Hugo Shukhardti , who had studied four other inscriptions before and published his work “ Georgian Inscriptions” in 16^th century.

The Historical-Literary works: “Torture of queen Shushaniki”, “Abo Tbileli torture”, “St. Nino’s life” and others have a great value.